मूल्यवर्धन तासिकांमध्ये आयोजित उपक्रम आणि त्यातील काही घटनांनी मुलांच्या मनावर असा काही प्रभाव पडला आहे की ते विनम्र आणि संवेदनशील बनत आहेत.
बुलडाणा जिल्हा परिषद मराठी प्राथमिक शाळा चिंचोली येथील शिक्षकांनी गेल्या दोन वर्षांपासून राबवीत असलेल्या मूल्यवर्धन उपक्रमांचा परिणाम म्हणजे बहुतेक मुलांच्या वागण्यात सकारात्मक बदल होत आहेत.
शिक्षिका पल्लवी बाळसराफ सांगतात की, मूल्यवर्धनमुळे मुलांचा अहंकार कमी होत आहे. त्यांच्यात हळूहळू नम्रता येत आहे, ते पूर्वीपेक्षा अधिक सर्जनशील होत आहेत.
मुले फक्त शिक्षकच नव्हे तर शाळेमध्ये शिकणारी इतर मुले, कर्मचारी, कुटुंबातील सदस्य आणि गावातील लोकांनाही मान देत आहेत हे पल्लवी बाळसराफ यांना सर्वात जास्त आवडते.
बुलडाण्यापासून सुमारे 60 किमी. अंतरावर सेगाव तालुक्यातील चिंचोली गावातील शाळेत एकूण सहा शिक्षक-शिक्षिका आहेत. डिसेंबर 2017 पासून येथे मूल्यवर्धन उपक्रम आयोजित केले जात आहेत. सुमारे पाच हजार लोकसंख्या असलेल्या चिंचोली गावात बहुतेक मध्यमवर्गीय शेतकरी कुटुंबे असून सोयाबीन आणि कापूस उत्पादक आहेत.
मुलांच्या वागण्यात मोठे बदल
पल्लवी बाळसराफ यांच्या मते, डिसेंबर 2017 पासून मूल्यवर्धनमुळे मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वात बरेच बदल झालेले दिसतात. उदाहरणार्थ त्यांच्या शाळेतील मुले मूल्यवर्धन उपक्रमांमध्ये सामील असलेल्या महान व्यक्तिमत्त्वांच्या वैशिष्ट्य आणि गुणांचा विचार करीत आहेत. त्याचप्रमाणे मुले प्राणी आणि पक्षी यांच्याबद्दल करुणा दर्शवित आहेत. याशिवाय चित्रकला किंवा रांगोळीशी संबंधित उपक्रम मुलांना कला व सौंदर्याकडे आकर्षित करतात.
मूल्यवर्धन शिक्षिका पल्लवी बाळसराफ यांच्या प्रयत्नातून मुले रांगोळीसारख्या कलात्मक कार्यात पहिल्यापेक्षा अधिक आवडीने सहभागी होतात
सर्वात मोठा अडथळा कसा दूर झाला
मूल्यवर्धनमुळे मुलांमध्ये सकारात्मक बदल होण्यातील असा कोणता अडथळा दूर झाला, याबद्दल पल्लवी बाळसराफ सांगतात की पूर्वी मुलांमध्ये खूप अहंकार होता. यामुळे वडिलांच्या बऱ्याच गोष्टी त्यांनी ऐकल्या नाहीत. मुलांच्या वागण्यात, बोलण्यात आसपासच्या लोकांच्या भाषेचा प्रभाव जाणवत होता. कधीकधी काही मुले भांडणाच्या वेळी अपशब्द वापरत असत. मुलांचे असे वागणे चिंताजनक होते.
त्या स्पष्ट करतात, “काही मुले पक्ष्यांना दगड मारत असत. ते कुत्र्यांनाही त्रास द्यायचे. पण आज ही मुले पक्ष्यांना खायला देतात. कुत्रे, मांजरांची काळजी घेतात. विशेषत: त्यांच्या लहान व अपंग पिलांची काळजी घेतात.”
मूल्यवर्धन कसे उपयुक्त आहे
मुलांच्या वागण्यात कसे बदल होत आहेत हे स्पष्ट करणाऱ्या मूल्यवर्धनशी संबंधित काही घटना आहेत. जून 2019 शी संबंधित एकाघटनेबद्दल पल्लवी बाळसराफ सांगतात. त्यांचे असे म्हणणे आहे की मूल्यवर्धनमध्ये अनेक उपक्रम असूनही, काही मुलांचा अहंकार कमी होत नव्हता आणि ते त्यांच्या वागणुकीत अडचणी निर्माण करत असत.
त्यापैकी चौथीच्या वर्गात शिकणारा राम ढगे (बदललेले नाव) होता. त्याने आपल्या खोडकर मित्रांसमवेत शाळेच्या बाहेरील झाडावर पक्ष्यांनी बनविलेले घरटे तोडले. त्याला त्याचा आनंद वाटायचा. पल्लवी बाळसराफ सांगतात की, एकेदिवशी शाळेच्या आवारात पोपटांनी बांधलेले घरटे जमिनीवर पडले. यामुळे पोपटाची पिल्ले बेशुद्ध झाली. मग इतर मुलांनी त्यांच्याबरोबर पोपटाच्या पिलांची काळजी घेतली आणि शुद्धीवर आल्यावर त्यांना खायला व पाणी दिले.
पल्लवी बाळसराफ म्हणतात, “त्या दिवशी मी त्या पोपटाच्या पिलांना घरट्यात ठेवून घरी आणले. मी त्यांना इतर पोपटाच्या पिलांसह शेजारच्या घरात ठेवले. यावेळी मोठ्या पोपटांनी सर्व पिलांना स्वतःचे मूल समजून त्यांची काळजी घेतली.”
त्यानंतर पल्लवी बाळसराफ यांनी मूल्यवर्धनचे संयुक्त सत्र आयोजित केले. त्यात त्यांनी आपला अनुभव शाळेतील सर्व मुलांबरोबर शेअर केला. शिक्षकाच्या अनुभवानंतर मुलांनी या घटनेवर आपले मत व्यक्त केले. मुलांना असे वाटले की जर पोपट इतर पिलांबद्दल इतके संवेदनशील होत असतील तर मग आपण का नाही? अशा घटना आणि याबद्दल एकमेकांशी सतत संवाद साधल्यामुळे त्यांच्यामध्ये दयाळूपणा आणि प्रेम जागृत होऊ लागले. परिणामी त्यांचा अहंकार हळूहळू कमी होऊ लागला.
मूल्यवर्धनशी संबंधित इतर अनुभव
मुलांचे विचार आणि दैनंदिन व्यवहारात होणाऱ्या परिणामांमागे अनेक मूल्यवर्धन उपक्रमांचा प्रभाव आहे. उदाहरण म्हणून पल्लवी बाळसराफ एका उपक्रमाशी संबंधित स्वतःचे अनुभव सांगतात.
त्या म्हणतात, ” मूल्यवर्धनमध्ये अब्राहम लिंकनच्या जीवनावर आधारित एक प्रेरक कथा आहे. या कथेबद्दल बोलताना मुलांनी आपली मते मांडली तेव्हा त्यांच्या समजूतदारपणाची पातळी पाहून मला आश्चर्य वाटले. मुलांनी म्हटल्याप्रमाणे पहिल्या प्रयत्नात अपयशी ठरण्याऐवजी अपयशाशी संबंधित कोणत्या गोष्टी ओळखल्या गेल्या पाहिजेत हे महत्त्वाचे आहे. या कथेशी संबंधित संवादात मुले प्राणी, पक्ष्यांविषयी प्रेम, संयम, कठोर परिश्रम आणि करुणा याबद्दल बोलली.”
पल्लवी बाळसराफ यांना मूल्यवर्धनमधील आणखी एक गोष्ट आवडते. येथे मुलांना चित्र काढण्याची आणि रंगवण्याची अधिकाधिक संधी आहे. त्यांना असे वाटते की यामुळे मुले सर्जनशील आणि नम्र होत आहेत.
या मूल्यवर्धन शिक्षिका म्हणतात, “जर आपण या उपक्रमांवर सविस्तर नजर टाकली तर मुलांमध्ये व्यक्तिमत्त्व निर्माण करण्याची प्रक्रिया सतत सुरू आहे.”
शेवटी मुख्याध्यापक अमृतराव बनारे म्हणतात, “मुलांच्या बदलांमागे मूल्यवर्धन हा एक महत्त्वाचा घटक म्हणून उदयास आला आहे. प्रत्येक वर्गातील मुलांसाठी आठवड्यातून किमान दोन ते तीन सत्रे घेण्याचा आमचा प्रयत्न आहे.”
