मूल्यवर्धन तासिकांमध्ये अवलंबल्या जाणाऱ्या शिक्षण पद्धतीने शाळेमध्ये सर्वात लाजाळू म्हटल्या जाणाऱ्या मुलीचा स्वभाव और वागणे बदलले आहे.
चंद्रपूर जिल्हा परिषद मराठी प्राथमिक शाळा घोडपेठ मध्ये मूल्यवर्धन उपक्रमांच्या आयोजनामुळे बहुतेक मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वात सकारात्मक बदल होत आहेत. पण, रूपाली घोटकर या तिसरीच्या मुलीच्या व्यक्तिमत्त्वामध्ये झालेले बदल पाहून वर्गशिक्षिका देखील आश्चर्यचकित झाल्या आहेत.
शिक्षिका वैशाली वडेट्टीवार त्यांच्या आश्चर्यामागील कारण स्पष्ट करताना म्हणतात, “खरं तर रुपाली वर्गातील सर्वात अबोल मुलगी होती. ती माझ्याशी तर सोडाच, पण वर्गमित्रांशी बोलण्यास संकोच करीत होती. पण, आज रुपालीने नृत्य स्पर्धेत सहभाग घेऊन तालुका स्तरावर प्रथम क्रमांक मिळविला. ती आता जिल्हा स्तरावर आपले आणि आपल्या शाळेचे नाव उज्ज्वल करण्यासाठी मी कठोर परिश्रम करीत आहे. “
चंद्रपूरपासून सुमारे 25 कि.मी. अंतरावर भद्रावती तालुक्यातील या शाळेत मुख्याध्यापकांसह चार शिक्षक आणि 91 मुले आहेत. जवळपास 1,500 लोकसंख्या असलेल्या घोडपेठ गावात छोटे शेतकरी आणि मजूर यांची कुटुंबे आहेत. डिसेंबर 2019 पासून येथे मूल्यवर्धन उपक्रम आयोजित केले जातात.
घोड्पेठ शाळेतील मूल्यवर्धन सत्रात संपूर्ण वर्गासमोर मुलींची जोडी सादरीकरण करताना
मूल्यवर्धन अध्यापनाच्या पद्धतीमुळे शक्य
वैशाली वडेट्टीवार म्हणतात, “सुरुवातीला रुपालीला ना अभ्यासाची आवड होती, ना वर्ग किंवा शाळेच्या इतर कामांमध्ये रस होता. यामागील कारण तिचा लाजाळू स्वभाव होता. शाळेतील मुलांपेक्षा तिचा आत्मविश्वास कमी होता.”
वैशाली वडेट्टीवार पुढे म्हणाल्या, “मूल्यवर्धनच्या शिकण्याच्या पद्धतीमुळे आमच्या शाळेतील बर्‍याच मुलांचे व्यक्तिमत्व विकसित झाले. रुपालीप्रमाणेच शाळेतीलही काही मुले वर्गात बोलण्यास घाबरत होती. या भीतीमुळे काही मुले आपले मित्र आपल्या मनातील विचार मित्रांना सांगणे टाळत असत. परंतु आता बहुतेक सर्वजण मित्र आणि शिक्षकांशी उघडपणे बोलत आहेत. शाळेच्या बर्‍याच उपक्रमांमध्ये ते भाग घेत आहेत. यातील सर्वात जास्त बदल रुपालीच्या व्यक्तिमत्त्वात पाहण्यास मिळत आहेत. हे सर्व पाहून मी आश्चर्यचकित झाले की फक्त तीन-चार महिन्यांत ती नृत्याबरोबरच वक्तृत्व कलेतही पुढे येत आहे.”
वैशाली वडेट्टीवार यांनी डिसेंबर 2019 पासून मूल्यवर्धनचे काही उपक्रमांचे गटाच्या माध्यमातून आयोजन करण्याचा प्रयत्न केला. अशाप्रकारे, रुपालीच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विकास सुरू झाला आणि हळूहळू ती उपक्रमादरम्यान बोलू लागली. मग लवकरच तिने तिच्या गटाचे प्रतिनिधित्व करण्यास सुरुवात केली आणि वर्गासमोर उभे राहून सादरीकरण करू लागली.
मूल्यवर्धन उपक्रमांमध्ये जोडी, गट आणि सामुदायिक वर्तुळामध्ये चर्चा आयोजित करण्याचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे या वेळी प्रत्येक मुलास बोलण्याची संधी मिळते.
वैशाली वडेट्टीवार म्हणतात, “रुपालीलाही पुन्हा पुन्हा संधी मिळाल्या. मूल्यवर्धन उपक्रमांतून स्वत: ला व्यक्त करण्याचे प्रोत्साहन तिला देण्यात आले. त्याचे एक कारण असे आहे की वर्गातील इतर मुलेदेखील तिचे बोलणे काळजीपूर्वक ऐकू लागले. अनेक गोष्टींवर स्वत:चे मत व्यक्त करण्यास सुरुवात केली. “
इयत्ता तिसरीत शिकणारी एकल नृत्यस्पर्धेतील पुरस्कार विजेती रुपाली
अशा प्रकारे नृत्याची भूमिका तयार केली गेली
मूल्यवर्धन तासिकांचा परिणाम असा झाला की रुपाली इतर शालेय कामांमध्येही भाग घेऊ लागली. उदाहरणार्थ, ब-याचदा ती परिपाठामध्ये शाळेतल्या सर्व मुलांसमोर येऊन महान नेत्यांचे सर्वांसमोर मांडू लागली.
वैशाली वडेट्टीवार म्हणतात, “अशा प्रकारच्या उपक्रमांमुळे ती मंचावर सादरीकरण करू लागली. तिचा संकोच कमी झाला. नृत्य सादरीकरण करण्यापूर्वी ती मूल्यवर्धन सत्रांमध्ये विशेषत: प्रश्नोत्तरे, कविता-पाठ आणि कथा-पाठ यात सक्रीय सहभाग घेऊ लागली. त्यानंतर, तिने सार्वजनिक कार्यक्रमांमध्ये भाषण देणे सुरू केले.”
अशाप्रकारे नृत्य पुढे आले
रूपाली नृत्य कलेत सर्वाधिक रस घेईल आणि अशा परिस्थितीत शाळेचे नाव उज्ज्वल करेल असा विचार शाळेत कोणत्याही शिक्षकांनी किंवा मुलाने केला नव्हता.
वैशाली वडेट्टीवार याबद्दल सांगतात की रुपालीची नृत्याची आवड काही दिवसांनंतर जागृत झाली. मूल्यवर्धनच्या उपक्रमात तिने सहजतेने सहभाग घेतला. त्यानंतर शाळेच्या सार्वजनिक कार्यक्रमांमध्ये नृत्य करण्याची तयारीही सुरू केली. यामुळे त्याच्यातली प्रतिभा बाहेर आली. जेव्हा गावातल्या अनेक लोकांनी चांगल्या नृत्यामुळे रुपालीची स्तुती करण्यास सुरुवात केली तेव्हा तिला चांगले वाटायला लागले. चांगले नृत्य करण्यासाठी शाळेतील शिक्षकांचा आणि मित्रांचा ती सल्ला घेऊ लागली.
तिच्या नृत्य कलेला दिशा देण्यास, मोलाची भर घालण्यास मूल्यवर्धनची कशी मदत झाली? याबद्दल वैशाली वडेट्टीवार म्हणतात, “मूल्यवर्धन रुपालीचा संकोच दूर केला. तिच्यात आत्मविश्वास वाढवला. विशेषत: मूल्यवर्धनमधील ‘मी आणि माझ्या क्षमता’ या संबंधित उपक्रमांचा तिच्या व्यक्तिमत्त्व विकासावर कधी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे सकारात्मक प्रभाव पडला. अशा उपक्रमांमुळे तिची ओळख होण्यास मदत झाली. त्याचबरोबर विद्यार्थी उपक्रम पुस्तिकेत समाविष्ट असलेल्या सचिन तेंडुलकरसारख्या ख्यातनाम व्यक्तीचा प्रभाव होता. सचिनने जशी खेळामध्ये महत्त्वाकांक्षा व्यक्त केली तशी रूपालीने नृत्यातून अभिव्यक्त होण्याचा प्रयत्न केला. सचिनकडून संघर्षाची प्रेरणा मिळाली हे रुपालीने मला अनेकवेळा सांगितले.”
याबाबत रूपाली आपले अनुभव सांगते, “मूल्यवर्धनच्या पुस्तकात सचिन तेंडुलकरने खूप चांगल्या गोष्टी सांगितल्या. मला कळले की आपल्याला जर काही चांगले काम करायचे असेल तर इतरांची मदत घेऊ शकतो. सचिनला बर्‍याच लोकांनी मदत केली. त्यामुळे ते एक चांगला खेळाडू बनले. बरेच लोक मलाही मदत करत आहेत. म्हणून, मी उत्तम नृत्य करू शकते.”
दुसरीकडे, नियमित मूल्यवर्धन सत्रामुळे वैशाली वडेट्टीवार यांची अध्यापनाची दृष्टी बदलली आहे. त्या आता सर्व मुलांना जास्तीत जास्त स्वातंत्र्य देण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.
शेवटी त्या म्हणतात, “मूल्यवर्धनमध्ये सहयोगी खेळ मुलांना अभिव्यक्त होण्याचे चांगले मध्यम आहे. यातून मुले शारीरिक आणि मानसिकरित्या मजबूत होतात. यासाठी मी आठवड्यातून एक किंवा दोन वेळा मुलांसाठी सहयोगी खेळ आयोजित करण्याचा प्रयत्न करते.”
