जी मुले आपापसात भांडणे करून, एकमेकांची तक्रार करून शिक्षकांना त्रास देत होती त्यांनीच शाळेत शिस्तीचे उदाहरण घालून दिले आहे.
“मूल्यवर्धनमुळे आमच्या शाळेतील बहुतेक मुले स्वयंशिस्त होत आहेत. आता, दैनिक परिपाठादरम्यान, मुले स्वतःच रांगेत उभे असतात. जर वर्गात किंवा वर्गाच्या बाहेर कचरा दिसला असेल तर ते कचरापेटीत टाकतात. मुलांच्या तक्रारीही कमी येत आहेत.” असे म्हणणे आहे ठाणे जिल्हा परिषद मराठी प्राथमिक माळीपाडा शाळेचे शिक्षक यशवंत रामचंद्र माळी यांचे.
जिल्हा मुख्यालय ठाणेपासून सुमारे 65 कि.मी. अंतरावर असलेल्या मुरबाड तालुका अंतर्गत माळीपाडा गावात शाळेच्या मुख्याध्यापकांसह पाच शिक्षक व 115 मुले आहेत. सुमारे एक हजार लोकसंख्या असलेल्या माळीपाडा गावात बहुतेक धान उत्पादक शेतकरी कुटुंबे आहेत. या शाळेत जून २०१६ पासून नियमित मूल्यवर्धन सत्रांचे आयोजन केले जाते.
मूल्यवर्धनने मुले झाली प्रभावित
यशवंत रामचंद्र माळी यांच्या मते, गेल्या साडेतीन वर्षात ‘राजूचे वेळापत्रक’ सारख्या मूल्यवर्धन उपक्रमांनी मुलांच्या मनावर इतका प्रभाव पाडला आहे की स्वयं-शिस्तीच्या माध्यमातून ते इतरांप्रती व्यवस्थापन कौशल्ये आणि स्वच्छतेसंदर्भात संवेदनशील बनत आहेत.
इतकेच नाही तर यशवंत रामचंद्र माळी यांनी मूल्यवर्धनच्या उपक्रमातून प्रेरित होऊन एक खास उपक्रमही सुरू केला आहे. त्याअंतर्गत ते महात्मा गांधी यांच्यासारख्या महान व्यक्तींच्या कथा सांगतात. वेळेच्या महत्त्वावर जोर देतात. बेजबाबदारपणे वागल्यास व्यक्तीला काय त्रास सहन करावा लागतो हे मुलांना समजते.
वर्गात मुले शिक्षण घेताना शिस्तीचे पालन करतात
हळूहळू झाले परिवर्तन
यशवंत रामचंद्र माळी म्हणतात, “मूल्यवर्धन उपक्रम राबविण्यापूर्वी फारच थोड्या मुलांना स्वयंशिस्त होती. तथापि, मुलांना वर्गात शिकवणे कठीण होईल इतकेही ते बेजबाबदार नव्हते. परंतु ब-याचदा अनेक मुले कित्येक दिवस शाळेत येत नसत. म्हणून शाळेचे शैक्षणिक वातावरण सरासरीपेक्षा थोडेसे कमी दिसत होते.”
त्यांच्या मते, मूल्यवर्धन तासिका घेतल्या गेल्यामुळे मुलांमध्ये शाळेची आवड निर्माण झाली. कारण यामध्ये कोणत्याही प्रकारच्या प्रश्नाचे निराकरण करण्यासाठी त्यांच्यावर दबाव आणला जात नाही. मग त्याच्या एक गोष्ट लक्षात आले की अभ्यासक्रम विषयांच्या संबंधित तासांत घाबरतात आणि मूल्यवर्धन सत्रात मुक्त आणि निर्भयपणे भाग घेतात.
यशवंत रामचंद्र माळी स्पष्टीकरण देतात, “येथूनच मला मुलांना शिस्त लावण्याची प्रेरणा मिळाली. मुले वर्गात शांत राहणे ही शिस्त नाही तर एक प्रकारची भीती आहे. मुलांना असे वाटते की वर्गात शिक्षकांनी प्रश्न विचारले आणि त्यांना जर ते आले नाही तर ते हसतील आणि शिक्षक त्यांना रागवतील. अशाप्रकारे, मूल्यवर्धनच्या अनेक उपक्रमांमुळे मुलांच्या मनातील हीनभावना दूर करण्यास मदत झाली.”
मूल्यवर्धनच्या अनेक उपक्रमांमध्ये मुलांना वेळेशी संबंधित उपक्रमांनी स्वयंशिस्त लावण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यापैकी ‘राजूचे वेळापत्रक’ उपक्रमाने मुलांचा शिक्षणाकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन बदलण्यास आणि त्यांच्या सवयी बदलण्यास मदत केली.
यशवंत रामचंद्र माळी आपला अनुभव सांगतात, “या उपक्रमात मला असे आढळले की बहुतेक मुले शिक्षणापेक्षा खेळाला जास्त महत्त्व देत आहेत. तथापि, मुलांनी खेळणे ही वाईट गोष्ट नाही. परंतु, अभ्यासासाठी वेळ न देणे आणि वर्गातील बर्‍याच मुलांना शाळेने दिलेली घरकाम पूर्ण न केल्यामुळे वर्गातील अनेक मुलांमध्ये आत्मविश्वासाचा अभाव जाणवत होता. कधीकधी भीतीपोटी शिक्षकाच्या जवळ येण्यास घाबरत.”
यानंतर ‘राजूच्या वेळापत्रक’च्या आधारे मुलांनी स्वतःचे वेळापत्रक तयार केले. शिक्षकांकडून सतत मूल्यांकन आणि निरीक्षण केल्यामुळे बहुतेक मुले जेव्हा त्याचे पालन करण्यास सुरवात करतात तेव्हा त्यांनी अभ्यासासाठी देखील वेळ काढायला सुरुवात केली. अशाप्रकारे, शिक्षकांनी विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे देता आल्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढला. या आत्मविश्वासाने त्यांना शिस्तीच्या मार्गावर नेले.
तथापि, यशवंत रामचंद्र माळी यांना असे वाटते की अजूनही काही मुलांमध्ये शिस्तीची कमतरता असते आणि ते स्वतःचे वेळापत्रक नीट पाळत नाहीत. त्यामुळे सर्व मुलांना शिस्तबद्ध करण्यासाठी त्यांचे प्रयत्न सुरू आहेत.
दुसरीकडे, मूल्यवर्धन शिक्षक म्हणून, आपल्या मुलांना अभ्यासाव्यतिरिक्त इतर उपक्रमांत आपल्या शाळेतील मुलांचा शिस्त पाहून आनंद होत आहे असेही ते म्हणतात, “काही कार्यक्रमांमध्ये जेव्हा मुलींना मुलांकडून पुढे येण्याची परवानगी दिली जाते आणि जेव्हा मी मुलींच्या मार्गदर्शनाखाली मुलांना काम करताना पाहतो तेव्हा मला खूप आनंद होतो.”
शेवटी, ते स्वत: चा अनुभव सांगतात की जेव्हा जेव्हा शिक्षक कोणत्याही कारणास्तव वर्गात उपस्थित राहू शकत नाहीत तेव्हा वर्गातील एका मुलाच्या आणि मुलीच्या देखरेखीखाली सर्व मुले चांगली शिकतात.
